نام او بهاء الدین محمد بن حسین عاملی فرزند عزالدین حسین عاملی لقبش شیخ بهایی و در 53 الی 75 سالگی منصب شیخ الاسلامی پایتخت در دوره شاه عباس صفوی را در اصفهان داشته است .
او در سیزده سالگی از بعلبک لبنان که محل تولدش بود ، دوره سلطنت شاه تهماسب با خانواده به قزوین پایتخت صفوی در آن دوران مهاجرت کرد زیرا صفویان حامی شیعه اثنی عشری بودند .
بهاء الدین علوم روز را نزد پدر و دیگر دانشمندان آن عصر آموخت . شیخ بهایی در قزوین ، زبان پارسی آموخته و مدت سی سال در این شهر پرورش یافته و هم پرورش داده است . در 43 سالگی همراه شاه عباس به اصفهان مهاجرت کرد و تا آخر عمر در این شهر بعنوان شیخ الاسلام در علم های فقه ، فلسفه ، مهندسی و نجوم سرآمد عصر خود می شود . از دوستان او استاد محقق داماد از فلاسفۀ بزرگ و میرفندرسکی که عالِم تاریخ و جغرافیای عصر خود بشمار می رفتند بوده است و از شاگردان به نام او ملاصدرای شیرازی است که اگر از او پشتیبانی نمی کرد صدرالدین که از طرف مذهبیون متعصب آن دوران تکفیر شده بود احتمالاً کشته می شد ولی شیخ بهایی و امام قلی خان از او حمایت می کردند .
او در اصفهان در امور مهندسی و معماری آثار زیادی از خود بجای گذاشته است که مردم اصفهان سینه به سینه آثار او را به شرح زیر نقل می کنند ولی مکتوب نیست :
اغلب میدان و ساختمان های واقع در میدان نقش جهان اصفهان را از طراحی های او می دانند . در این میدان سه رکن اصلی یک مملکت یعنی مرکز حکومت ، مرکز علوم ، عبادت و بالاخره مرکز اقتصاد ( بازار ) همگی در یک جا جمع هستند که خود یک طرح نوینی بوده است و حتی در شهرسازی مدرن نیز چنین نیست .
در شرق این میدان مسجد شاه ( امام فعلی ) در شمال مسجد شیخ لطف الله ، در غرب بازار قیصریه و در جنوب کاخ عالی قاپو قرار دارد .
گنبد مسجد امام نسبت به کف آن در ارتفاعی ساخته شده که وقتی شخصی در وسط روی فرش کف می ایستد اگر گنبد را یک عدسی محدب فرض کنیم گوش ما در کانون این عدسی قرار گرفته لذا وقتی دست بزنید با صدای رسا و بلند تکرار صدا منعکس می شود همچنین سنگ سیاهی به نام ساعت آفتابی در مغرب مسجد بگونه ای جاسازی شده که هر وقت آفتاب به لب سنگ می رسد ساعت ظهر شرعی است و جهت قبله را نیز مشخص کرده است که با ابزار دقیق امروز فقط 7 درجه اختلاف دارد .
در ضلع شمالی میدان نیز مسجد شیخ لطف الله ساخته شده که در کاشی کاری و زیبایی گنبد که شکل خاص دارد شاید از بناهای کم نظیر باشد .
کاخ عالی قاپو نیز یکی از آثار مهم این دوره است . در وسط ایوان این کاخ که از سه طرف اصفهان را زیر نظر دارد یک حوض قرار گرفته که در وسط آن فواره ایست که مرتباً در زمان شاه عباس آب از آن بالا می زده است و برای اطرافیان و مهمانان آن موقع جالب بوده است . شیخ بهایی از قانون ظروف مرتبطه در فیزیک استفاده کرده و از چشمه ای در دامنه کوه صفه اصفهان که در جنوب شهر ( خروجی بطرف شیراز ) قرار گرفته با استفاده از تمبوشه ( لوله سفالی ) از دامنه کوه تا ایوان عالی قاپو را لوله کشی کرده ( کیلومترها ) و چون تمبوشه را در بلوک آجر و ساروج و ملات دفن کرده کاملاً هوابندی بوده و لذا آب طبق قانون ظروف مرتبطه که در یک تراز قرار می گیرد با نقشه برداری آن روز محاسبه کرده و شبانه روز این فواره بصورت طبیعی کار می کرده است .
از آثار دیگر شیخ بهایی حمام اوست . او در آن زمان گاز متان که قابل سوختن است را می شناخته و می دانسته توسط فضولات حیوانی و گیـاهی تولیـد می شود لذا از فاضلاب دستشویی های بازار بزرگ اصفهان در حوالی مسجد جامع که از چاه های بزرگی که شبیه سپتیک امروزی ساخته شده بود آن را کاملاً پوشش می دهد بطوریکه هوابندی شده باشد و گاز به بیرون نشت نکند آن وقت با لوله تمبوشه به شرح قبل که آن هم آببندی و هوابندی و در بلوک ساروج دفن شده به زیر بینه خزانه حمام می آورد و با توجه به کارکرد فاضلاب بازار و تولید همیشگی گاز متان شعله ای از گاز که از چاه فاضلاب به زیر خزانه حمام حرکت می کرده است بصورت دائم سوخته شده و آب حمام را گرم نگه می داشته است . اندیشه مهندسی مهم دیگری که این شخصیت علمی بزرگ عملی نموده ساختن آتشدان مخصوص حمام بوده که آن را شبیه یک کُره ساخته است بطوریکه وقتی شعله گاز می سوخته ، حرارت پخش و به روبروی آن به یک عدسی که از ورق طلا ساخته شده ( که اکسیده نشده و عمر طولانی داشته باشد ) برخورد می کرده است لذا امواج گرمایی که به عدسی طلا می خورده درست همگی در یک نقطه پر از انرژی گرمایی در آتشدان ( کانون عدسی ) جمع می شده در نتیجه با اتلاف انرژی گرمایی خیلی کم کلیه حرارت حاصله به آب می رسیده است و لذا با یک شعله آب گرم حمام بزرگی تأمین می شده که یک شاهکار بوده است می گویند کارشناسان انگلیسی که جهت تحقیق وارد کوره شده تا نحوه کار آتشدان حمام را مشاهده کنند ورق های طلای عدسی را ربوده اند .
بعداً با خیابان کشی در اصفهان ، بازارهای قیصریه و مسجد جامع را که همگی بهم وصل بوده از هم جدا می شوند و احتمالاً لوله مزبور نیز قطع گردیده و گاز هم به حمام نمی رسد و شعله خاموش می شود که عوام فکر کرده اند که حمام با یک شمع روشن بوده است .
از آثار مهم دیگر او منارجنبان اصفهان است که با دو منار کوتاه در دو طرف ساختمان ایجاد شده اولاً با کلاف بندی از چوب قسمت کف از منار طوری مفصل بندی شده که با حرکت محکم منار به حرکت در می آید و چون دو منار درست با جرم مساوی ساخته شده ( با دقت خیلی زیاد ) منار دوم نیز حرکت می کند و این خاصیت دیاپازام در فیزیک است همانطورکه در فیزیک دبیرستان آزمایش کرده ایم اگر دو دیاپازام هم جرم روی میز بگذاریم و یکی را مرتعش کنیم دیگری را به حرکت در می آورد زیرا فرکانس و طول موج هر دو مساوی است ( بعلت هم جنس و هم جرم بودن ) .
یکی از مهمترین آثار او ساخت کاروانسرا به همراه آب انباری در کنار آن در راههای مهم ایران است مثلاً در سر راه اصفهان به کاشان – تهران – یزد و شیراز کاروانسراهایی به فاصله یک منزل ( فاصله پیموده شده کاروان در یک روز بطور متوسط ) ساخته شده که متأسفانه اغلب آنها تخریب شده اند ولی آنچه باقی مانده نشان می دهد که چقدر برای استراحت مسافرین و امنیت جاده ها مفید بوده و بعضی از آنها بسیار زیبا با کاربری خوب طراحی و ساخته شده است .
از دیگر آثار او پل الله وردیخان ، سردار رشید صفویه است که در شمال رودخانه زاینده رود یعنی چهارباغ عباسی را به منطقه جنوب اصفهان وصل می کند و دارای سی و سه دهنه است و به همین دلیل آن را سی و سه پل می نامند . در این پل محل رفت و آمد برای عبور سواره بصورت رو باز با عرض زیاد و شخص پیاده توسط راهروهای سرپوشیده در دو طرف ساخته شده که همانند پل خواجو هم معماری زیبایی در آن بکار رفته و هم از نظر هیدرولیکی و بند در سر راه رودخانه و پخش آب به پهنایی زیاد ( سی و سه چشمه ) ایجاد شده است پایه پل حدود 20 متر عمق دارد و با سنگ و ساروج روی بستر سنگی پی ریزی شده که این عمل در عصر فعلی توسط شمع ریزی در زیر پی پایه ها انجام می شود و مانع شستن پایه های پل در موقع سیلابی شدن یا مانع نشست پل در موقع خشک شدن رودخانه می گردد .
در حوالی پل الله وردیخان پل جوغی ( جوی آب ) ساخته شده که برای عبور آب از جنوب به شمال یا بالعکس است و هم برای عابر پیاده قابل استفاده می باشد .
در کاخ چهل ستون علاوه بر معماری زیبا و عظمت کاخ در جلوی آن استخری بزرگ ساخته شده که عکس 20 ستون بصورت معکوس در حوض پیداست و لذا با توجه به بیست ستون موجود و بیست تصویر آن در آب ، چهل ستون نامیده می شود .
یا تقسیم آب زاینده رود به مناطق مختلف اصفهان توسط نهرهای مختلف که با بند جلوی سی و سه پل و پل خواجو بسته شده و سطح آب بالا آمده و درنتیجه با کشیدن نهرها از طرف غرب به شرق یا جنوب به شمال که دارای شیب طبیعی می باشد همه باغ ها و منازل اصفهان را با نیروی ثقلی آبرسانی نموده که نشان می دهد که این مرد بزرگ چقدر به علم فیزیک ، نجوم ، هیدرولیک و هیدرولوژی مسلط بوده است .
مردم اصفهان می گویند نجف آبـاد نیـز در دوره او سـاخته شـده و تنها شهر قدیمی ایـران است که در آن موقع خیابان و کوچه های بزرگ و عمود برهم و مستقیم داشته است که از نظر شهرسازی با علم معماری امروز هم خوانی دارد .
(( البته دلیل کوچه های تنگ و مارپیچ در شهرها منجمله در اصفهان یکی تبدیل باغات به خانه سازی بوده که اصولاً باغات با دیوارهای گلی و یا از شاخه درختان بصورت نامنظم حصارکشی می شده و راههای ارتباطی باریکی بین آنها بوده دیگر اینکه برای امنیت شهرها آنها را باریک و نامنظم ساخته اند تا سواران دشمنان نتوانند در آنها جولان دهند ولی به علت برقراری امنیت کامل در زمان شاه عباس ، خیابان ها و کوچه های نجف آباد عریض ساخته شده اند )) . بعضی ها فلسفه ساخت شهر نجف آباد را چنین بیان کرده اند :
شاه عباس در جنگی نذر می کند که اگر پیروز شود چهل بار شتر طلا را صرف زیبا سازی حرم امام علی (ع) نماید بعد از پیروزی وقتی شتران بارگیری می شوند و به سمت جنوب می روند در سر راه در منطقه ای که نجف آباد فعلی است اطراق می کنند ( منزل اول ) ولی برای حرکت هرچه به شترها شلاق می زنند از جا بلند نمی شوند . سرپرست کاروان مربوطه این مسئله را به فال بد گرفته و لذا با سواری فوری به دربار خبر می دهند که چنین اتفاقی افتاده است . شاه عباس با شیخ بهایی مشورت می کند شیخ می گوید این از معجزات است و حضرت علی (ع) نخواسته این همه طلا را برای تزئین قبر او بفرستید و صلاح دانسته اند که در همان محل بنام ایشان برای مستمندان هزینه شود لذا فوراً دستور می دهند که شهری به نام نجف آباد در آن محل ساخته شود که طرح آن را شیخ بهایی می دهد و طایفه ای از عشایر را در آن سکنا
می دهند تا زندگی خوبی با نهرهایی که از زاینده رود منشعب می شده و درنتیجه باغات زیادی بوجود می آورده داشته باشند و به همین دلیل آن منطقه را نجف آباد نامیده اند یعنی به لطف امام علی شهر نجف آباد ساخته شده است .
در خاتمه چند شعر از آن بزرگ مرد که در دوران زندگی با راهنمایی های خود باعث شد شاه عباس امپراطوری ایران را با آبادانی های بسیار و با رونق علم و فن و بازرگانی یکی از کشورهای بزرگ دوران خود نماید و تا اندازه ای از کشور قبیله ای و حاکمان خودکامه و بخصوص ناامنی به کشوری مدرن و بزرگ تبدیل نماید باستحضار می رسانم .
سـاقیـا بـده جـامی، زان شــراب روحــانـی تــا دمی بیاسایم زین حجـاب جسمـانی
ما ز دوست غیر از دوست، مقصدی نمی خواهیم حـور و جنت ای زاهـد، بـر تـو بـاد ارزانی
زاهـــدی بــه میخـانه، ســرخ رو می دیـدم گفتمش مبارک بـاد بـر تـو این مسلمانی
چاپ شده در شماره 69 مجله نرگسزار بهبهان - تیر و مرداد سال 1394
منبع : دروس دانشگاهی و سخنرانی ها در دانشگاه ها و سمینارها ، سخنرانی های اساتید در رادیو و تلویزیون و نوشته های اساتید ادبیات ایران
