مولانا جلال الدین بلخی ابتدا یک فقیه و عارف عالیقدر با زندگی و مکتب درس سنگین بوده ولی بعد از برخورد در بازار با شمس الدین ملک داد تبریزی معروف به شمس تبریزی افکارش کاملاً دگرگون می شود . او ابتدا دیوان کبیر شمس و در دوازده سال آخر عمر ، دیوان مثنوی معنوی و نوشته هایی مانند فیه ما فیه ، هفت مجلس و یادداشت های پراکنده ای بجا گذاشته است که اغلب به تشویق و کمک حسام الدین چلبی ، فرزندش و شاگردانش گردآوری و کتابت شده است . غرض از تحریر چند صفحه در مورد قصه بازرگان و طوطی که قصه ای بسیار شیرین است بیان نقطه نظرهای مولانا در حین قصه گفتن است که نکات بسیار مهمی دارد و قصد از این مقاله آشنا شدن همشهریان به افکار او در این قصه می باشد و آرزو دارم خوانندگان تشویق گردند کل قصه را بصورت شعر در مثنوی معنوی بخوانند ( البته با تفسیر یکی از بزرگان ) .
بیشتر قصه های مولانا در کتاب های قبل از او آمده است ولی قصه گویی جلال الدین با دیگران فرق می کند . او در حین گفتن جزئیات قصه می ایستد و به قاعده تداعی و معانی مطالب مختلف را مطرح می کند که این نظریات در چنین قصه گویی فقط از او برآمده است و بس !
همچنین در قصه گویی های عارفانه عطار ، سنائی ، غزالی و دیگران رنگ و بوئی که در اثر قصه های مولانا وجود دارد نیست . به قصه بازرگان و طوطی در آثار عطار و غزالی نیز دیده شده و گویا در قرن پنجم و ششم هجری قصه ای مشهور بوده است مثلاً در شعری از دیوان خاقانی بصورت زیر به این قصه اشاره شده است .
به بَند دَهر چه ماندی بمیر تا بِرَهی که طوطی از پی این مرگ شد ز بَند رها
یا ضرب المثلی است که می گویند « مُوتو قبل اَنت تموتوا » یعنی « بمیرید قبل از اینکه بمیرید » . مقصود از مردن این است که انسان مرده از سر هوس های جسمانی خود برخاسته و مطلقاً هیچ حاجت جسمانی ندارد . شما هم اگر در بَند تکامل روحتان هستید باید از سر هوای نفسانی برخیزید و بیشتر توجهات را معطوف به کمال بخشیدن به روحتان و تصفیه و تزکیه اخلاق و توجه به عوالم معنوی نمائید . سنائی در قصیده ای می گوید :
مکن در جسم و جان منزل، که این دونست و آن والا قدم زین هر دو بیرون نِه، نَه آنجا بـاش و نَه اینجا
بمیر ای دوست پیش از مرگ اگر می زندگی خواهی که اِدریس از چنین مُردن بهشتی گَشت پیش از ما
متن و بُن مایه قصه مولانا هم همین است زیرا انسانی که تمام فکر و ذکر و روزگارش صرف برآوردن حوائج نفسانی و مرادهای جسمانی خودش باشد با چهار پایان تفاوتی ندارد یعنی این شخص در زندگی چه قدمی برای انسانیت و آدمی بودن خود برداشته است تا از مرحله حیوانی گذشته باشد . این اصل مطلب مولانا در قصه بازرگان و طوطی است لذا قصه را شروع می کنیم ( توضیح اینکه وقتی قسمتی از اشعار و تعاریف شروع می شود ابتدای مطلب کلمه « قصه طوطی » و موقعیکه مولانا مطلب و برداشت خود را از آن قسمت شرح می دهد کلمه « برداشت مولانا » اشاره می شود ( همچنین منظور از علامت .......... قطع بعضی از اشعار است که مورد نظر نیست و برای خلاصه کردن نگاشته می شود تا خوانندگان عزیز در قسمت هایی که برداشت مولانا است و اصل مطلب می باشد متوجه گردند .
قصه طوطی :
بــود بـــازرگــان و او را طـوطی در قفس محبوس زیبــــا طـوطیی
چونک بـازرگـان سفر را سـاز کرد سـوی هندُستـان شدن آغـاز کـرد
هــر غلام و هـر کنیزک را ز جُـود گفت بهرِ تـو چـه آرَم ؟ گــوی زود
هر یکی از وی مرادی خواست کرد جمله را وعـده بـداد آن نیک مَــرد
گفت طوطی را چه خواهی ارمغان ؟ کــآرمت از خِطّــۀ هنـدوستـــان
گفتش آن طوطی که آنجا طوطیان چون ببینی ، کُـن ز حـالِ مـن بیـان
............................ ............................
این روا باشد که من در بند سخت گـه شما بر سبزه گاهی بر درخت ؟
ایـن چنین بـاشد وفـای دوستان مـن درین حبس و شـما در گلستان
............................ ............................
یک قدح مَی‌نوش کن بر یاد من گـَر نمی‌خواهی کـه بـدهی داد من
یـا بـه یـاد این فتاده خـاکْ بیز چونک خوردی جُرعه‌ای بر خاک ریز
داستان جرعه ای بر خاک ریز در اغلب شعر شاعران بخصوص در شعرهای خاقانی و حافظ آمده است و این مربوط به یک سنتی است که گفته اند در قرن اول یا دوم هجری شخصی به نام ابوالهندی غالب ابن عبدالقدوس شاعر عرب برای اولین بار شعرهایی در ستایش مِی سروده است که در عرب به آنها اشعار خمریّه هم می گفتند و معروف بوده که جوانمردان در مجالسی جمعی روی گُور او جمع شده و مِی می خوردند و پیمانه می گرفتند و به نام غالب ابن عبدالقدوس یک پیمانه هم روی خاک او می ریختند و این شعر مولانا هم به یاد همان سنت سروده شده است .
برداشت مولانا :
گـر فِـراق بنده از بَـد بندگیست چون تو با بَد ، بَد کنی پس فرق چیست ؟
ای جفـای تـو ز دولت خـوب‌تر و انتقــام تـــو ز جــان محبوب تــر
............................ ............................
نار تـو اینست نـورت چون بود ؟ ماتم این تـا خود که سُورت چون بود ؟
............................ ............................
عاشقم بر قهـر و بر لُطفش بِجِد بوالعَجَب ، من عاشق ایـن هر دو ضِد
وَالله اَر زین خـار در بُستان شَوَم همچـو بلبل زیـن سبب نـالان شوم
............................ ............................
عاشقِ کُل ست و خود کُل ست او عاشق خویش ست و عشق خویش‌جُو
می گویند که عارف در برابر اراده حق ، تسلیم محض است و هر چه هست از جانب اوست . عارف دو مقام دارد یکی مقام صبر است و دیگری مقام رضا . مقام رضا یعنی اینکه از هیچ سرنوشتی چه بد و چه خوب ناله و ناشکری نکند و همیشه شاکر باشد ، در مورد ناملایمات هم باید صبر کرد تا گرفتاری رفع شود . این راز و نیاز طوطی کم کم تبدیل می شود به راز و نیاز خود مولانا و به همین دلیل :
عاشقم بر قهر و بر لطفش بِجِد بوالعَجَب ، من عاشق این هر دو ضِد
که از معروفترین شعرهای فارسی است و این ها نشان اینست که هر چه از جانب خدا می رسد بد و نیک ندارد چون از طرف دوست است ؛ هم قهرش پسندیده است و هم لطفش و بقول خود مولانا :
ای جَفای تو ز دولت خوب‌تَر و انتقام تو ز جان محبوب‌تَر
یعنی کسی که قهر و لطف حق در برابر او یکی است و بر هر دو عاشق باشد در حقیقت وجودش به حَق پیوسته است و بیت آخر همین را می گوید :
عاشق کُل ست و خود کُل ست او عاشق خویش ست و عشق خویش‌جُو
حافظ هم در همین موضوع می فرماید :
چنان پُر شد فضای سینه از دوست که فکر خویش گُم شد از ضمیرم
این مقام را مقام فنای در ذات الهی می گویند و منظور مولانا از شعر بالا همین است یعنی پیوسته به حق ذات است ، بعد بیان دیگری دارد که چگونه کسانی به این مرحله خواهند رسید که خود مولانا احیاناً به این مرحله واصِل شده و می فرماید :
قصه طوطیّ جان زین سان بُوَد کُو کسی کُو مَحـرَمِ مُرغان بُوَد ؟
کُو یکی مرغی ضعیفی بی‌گنـاه و انـدرون او سلیمـان با سپـاه ؟
برداشت مولانا :
لامکـانی نِـی کـه در فَهـم آیـدت هـر دَمی در وی ، خیـالی زایـدت
بـل مکـان و لامکـان در حُکـم او همچـو در حُکمِ بهشتی چـار جُو
شرح این کُوته کن و رُخ زین بتاب دَم مَــزَن واللهُ اَعلَم بالصّــواب
می فرماید باید این حالات را حفظ کنید و نمی توانی فکر کنی و بپرسی که این چیست؟ چون علم حال است و علم قال نیست که به گفتن راست بیاید .
قصه طوطی :
مرد بـازرگان پذیرفت این پیــام کُو رساند سویِ جنس از وی سلام
چونک تـا اقصای هندُستان رسید در بیـابـان طوطیی چندی بـدیـد
مَرکَـب اِسْتـانیــد پـَس آواز داد آن سـلام و آن امـانت بـــاز داد
طوطیی زان طوطیـان لرزیـد بس اوفتـاد و مُـرد و بُگسستش نَفَـس
شد پشیمان خواجـه از گفت خبر گفـت رفتــم در هــلاک جـانـور
این مگر خویشست با آن طوطیَک ایـن مگر دو جسم بود و روح یَک
این چرا کردم ؟ چرا دادم پیـام ؟ سوختم بیچـاره را زین گُفت خـام
برداشت مولانا :
این زبان چـون سنگ و هم آهن وَش است وانچ بجْهد از زبـان چـون آتش ست
سنـگ و آهــن را مَزَن بــر هــم گــزاف گــه ز روی نقل و گــه از روی لاف
زانـک تــاریکست و هــر ســـو پنبه زار در میـان پنبه چـون بــاشد شرار ؟
اینست که مولانا توصیه می کند که اختیار زبان خود را داشته باشیم و بیهوده زبان را در دهان نچرخانیم و ما را به صبر و بردباری دعوت می کند و بیشتر گوش دادن و کمتر حرف زدن را توصیه کرده و می فرماید هر چه سخنی بیهوده گفته نشود بهتر است :
عالَمی را یک سخن ویران کنــد روبَهـان مــرده را شیـران کنــد
جانها در اصـل خود عيسي دَمنـد یک زمان زخم اند وگاهی مَرهم اند
گـر حجاب از جـانْ ها بر‌خا‌ستی گفت هـر جـانی مسیح آسـاستی
می فرماید اگر مسیح می توانست مرده را زنده کند و دَمَش آن گرمی را داشت پرده از جلوی چشمش به یک سو شده بود اگر حجاب جلوی ما هم برداشته شود هر کسی می رسد به آن مقامی که گُفت او مانند گُفت مسیح کار بکند . عین این مضمون را نیز حافظ می فرماید :
فیض رُوح القُدُس ار باز مَدَد فرماید دیگران هم بکنند آن چه مسیحا می‌کرد
قصه طوطی :
گر سخن خواهی که گویی چون شِکر صبر کن از حرص و این حلوا مَخَور
صبـر بـاشـد مُشت هـای زیـرکـان هست حلــوا آرزوی کــودکـــان
هــر کـه صبـر آورد گردون بـر رَوَد هـر کـه حلوا خـورد واپس‌تر رود
قصه طوطی :
کَـرد بـازرگـان تجارت را تمـام بـاز آمـد سـوی منـزل دوستکام
هـر غلامـی را بیــاورد ارمغـان هـر کنیزک را ببخشید او نشــان
گفت طوطی ارمغـان بنـده کُــو آنــچ دیدی و آنــچ گفتی بازگـو
گفت نه مـن خود پشیمانم از آن دست خود خایان و انگشتان گَزان
من چـرا پیغام خـامی از گـزاف بــردم از بـی‌دانشی و از نَشـاف
............................ ............................
آن یکی طوطی ز دَردَت بوی بُرد زَهره‌اش بـدریـد و لرزید و بِمُرد
نَشاف یعنی از بیخ کندن ، ویران کردن و پراکنده شدن دانه ها توسط باد ، اینجا بازرگان می گوید پیغام من به طوطی در هندوستان ویرانگر بود و باعث تلف ایشان شد .
برداشت مولانا :
بی شریکی جمله مَخلـوق خداست آن موالید ار چه نسبتشان به ماست
زیـد پـرّانیـد تیـری سـوی عَمْـر عَمْـر را بگرفت تیـرش ، همچو نَمْر
همچنین کشت و دم و دام و جِماع آن مَــوالیدست حــق را مُستطاع
می فرماید همه آثاری که بر اعمال آدم تعلق می گیرد مخلوق و زاده خدا است ولی اگر چه تمام دردها زاده حق است ما باید آن را به زید منصوب بداریم . حافظ در این مورد می فرماید :
گناه اگر چه نبود اختیار ما حافظ تو در طریق ادب باش گو گناه من است
البته اولیـاء حـق ، قدرت حـق را دارند و تیـری که رفته می توانند بازگردانند . باز می فرماید :
گفته ناگفته کند از فتحِ باب تا از آن نِی سیخ سوزد نِی کباب
ما همیشه فکر می کنیم اصطلاح « نی سیخ سوزد نی کباب » اصطلاح معاصر است درصورتیکه معلوم می شود این ضرب المثل قبل از مولانا نیز مصطلح بوده است و باز می گوید اولیاء حق اگر قدرتی دارند قدرت آنها به قدرت حق وصل است لذا هر کاری که خداوند می تواند آنها از طریق وصل به حق انجام می دهند .
در اشعار بعدی اشاره به مردمک چشم می کند زیرا بزرگترین حس انسان دیدن است که توسط مردمک چشم انجام می شود و به همین جهت است که دیه کور کردن چشم معادل دیه کشتن یک شخص است چون انسان می تواند خرد خود را در مسئله ای که می بیند بکار برد .
مولانا بعد از این اشعار می فرماید این بحث را ادامه نمی دهم چون مجاز نیستم و از عالم بالا مرا منع کرده اند .
من تمام اینْ نیارم گفت از آن منع می‌آید ز صاحب مرکزان
قصه طوطی :
چون شنید آن مرغ کان طوطی چه کرد پـس بلرزیـد اوفتـاد و گَشت سَـرد
خواجـه چــون دیدش فتاده همچنین بـر جهیـد و زد کُلـه را بــر زمیــن
............................ ............................
ای دریغـا مــرغ خوش‌الحـان مــن راحِ روح و رُوضــه و ریحــان مـن
گــر سلیمان را چنیـن مـرغی بُـدی کی خود او مشغول آن مرغان شدی ؟
برداشت مولانا :
چونک عاشق اوست تو خاموش باش او چو گُوشَت می‌کشد تو گوش باش
بنـد کـن چـون سیل ، سیلانی کنـد ور نــه رسوایـی و ویـرانـی کنــد
من چـه غم دارم کـه ویـرانی بُوَد ؟ زیــر ویـران گنــج سلطانی بُـوَد ؟
اینجا باز مراد مولانا آنست که هر چه از جانب حق می رسد همان خوب است و اگر تو طرب را از بلا تشخیص بدهید دنبال وسوسه دل خودت هستی بعد دوباره اشاره می کند که نمی توانم بیش از این مطلب را باز کنم .
مُجمَلش گفتـم نکردم زان بیــان وَرنـه هم اَفهام سوزد هم زبـان
مـن چـو لَب گـویم لَب دریـا بود مـن چـو لا گـویم مــراد اِلّا بود
تا که در هر گوش ناید این سخن یک همی گویـم ز صـد سِرّ لُدن
هــر کـه را اسـرار حـق آموختند مُهـر کردنـد و دهـانش دوختند
قصه طوطی :
بعـد از آنش از قفس بیـرون فکند طـوطیک پـریـد تـا شاخ بلنـد
طـوطی مـرده چنـان پـرواز کـرد کآفتـاب شرق تُرکـی‌تـاز کـرد
خواجه حیران گشت انـدر کار مرغ بی‌خبـر ناگه بـدیـد اَسرار مرغ
روی بالا کـرد و گفت ای عَنـدلیب از بیان حال خودمـان ده نصیب
او چـه کرد آنجا کـه تـو آموختی ؟ سـاختی مکری و ما را سوختی
گفت طوطی کـو به فِعْلَم پنـد داد کـه رهـا کـن لطف آواز و وِداد
زانـک آوازت تـرا در بَنـد کــرد خویشتن مرده پی این پَند کرد
چاپ شده در شماره 78 مجله نرگسزار بهبهان - سال 1396
منبع : دروس دانشگاهی و سخنرانی ها در دانشگاه ها و سمینارها ، سخنرانی های اساتید در رادیو و تلویزیون و نوشته های اساتید ادبیات ایران
