جغرافیای طبیعی خلیج فارس

خلیج فـارس که به سبب موقعیت استراتژیک در دوره های مختلف تاریخی و برخورداری از منابع سرشار نفت و گاز در عصـر معاصر همـواره در کانـون توجه جهانیـان قـرار داشته به عنـوان سـومین خلیج بزرگ جهـان ، آب راهـی است که با مسـاحت 237،473 کیلومترمربع در بخش جنوبی فلات ایران قرار گرفته و از جانب کرانه غربی و جنوبی خود ، کشورهای عربی عمان ، عربستان ، عراق ، کویت ، امارات متحده عربی ، قطر و بحرین را بوسیله مرزهای آبی به ایران متصل و از طریق تنگه هرمز به دریای عمان ، اقیانوس هند و دریای عرب راه دارد و محور ارتباطی اروپا و آفریقا با آسیای جنوبی و جنوب شرقی است . طـول این خلیج باستـانی از تنگه هرمز تا نقطه مـرزی پیشروی آن در جهت غـرب در حـدود 805 کیلومتر است و در عـریض ترین بخش خلیج فارس 290 کیلومتر پهنا دارد . شیب بستر خلیج از کرانه شمالی به جنوبی کاهش می یابد و در عمیق ترین نقطه در 15 کیلومتری تنب بزرگ عمق آن به 93 متر می رسد . این عمق در کرانه جنوبی به ویژه شبه جزیره قطر 10 تا 20 متر است .

خلیج فارس دارای 118 جزیره است که در میان آن ها قشم بزرگترین جزیره خلیج فارس می باشد . برخی از این جزایر به حدی کوچک و کم ارتفاع هستند که در جریان مَد کاملاً به زیر آب می روند . مالکیت این جزایر که در میان آنها تنها 17 جزیره مسکونی است بر مبنای یک رژیم حقوقی به کشورهای ایران ، بحرین ، کویت ، عمان ، قطر ، عربستان و امارات متحده عربی تعلق دارد .

اغلب جزایر غیرمسکونی خلیج فارس به عنوان زیستگاه مرجان های دریایی ، محل تخم گذاری پرستوهای دریایی ، لاک پشت ها و همچنین زیستگاه موقت انواع پرندگان مهاجر به شمار می آیند . سطح جزایر خلیج فارس از رسوبات تخریبی و مارن تشکیل شده و خاک آنها عمدتاً شور یا حاوی گچ است که در نتیجه تنها گونه های خاصی از گیاهان شورزی می توانند در آن رشد و نمو کنند .

تشکیل پهنه آبی خلیج فارس که دوره سوم زمین شناختی در برگیرنده بخش وسیعی از فلات مرکزی ایران شامل جلگه های برازجان ، بهبهان، خوزستان ایران و دامنه وسیعی از کوه های زاگرس می شد در حدود پانصد هزار سال پیش بر اثر فرونشست زمین در حاشیه جنوبی رشته کوه های زاگرس و پیش رفتگی آب اقیانوس هند و نیز فرو ریز آبهای سطحی از ارتفاعات بالا دست به داخل آن رخ داده و در واقع بازمانده گودال بزرگیست که تحت تاثیر فشار ناشی از آتش فشان های فلات ایران تشکیل شده است . خلیج فارس به عنوان گرمترین پهنه آب دنیا آب و هوایی خشک و نیمه استوایی دارد که دمای آن در اوج گرما در تابستان گاهی به 50 درجه سانتیگراد می رسد . این میزان در زمستان تا 3 درجه سانتیگراد هم کاهش می یابد . آب خلیج شوری بسیار زیادی دارد اما در عین حال 200 چشمه آب شیرین در کف خلیج و 25 چشمه آب کاملاً شیرین در سواحل آن جریان دارند که منشاء همگی آنها رشته کوه زاگرس است که در جریان چین خوردگی ناشی از جابجایی جریان ورودی آب به این خلیج در کرانه شمال و غرب از طریق رودخانه های اَروند ، کارون ، جراحی ، مُند ، دالکی و میناب صورت می پذیرد . این جریان مناسب آب منجر به آن شده که سواحل این کرانه ها به نسبت کرانه جنوبی که در آن جریان آب های ورودی به خلیج فارس بسیار ناچیز است از میزان رسوبات کربناتی پایین تری برخوردار باشند .

ژرفا سنجی خلیج فارس

به دلیل محصور بودن ، اثر اقیانوس بر خلیج فارس بسیار ناچیز است و به همین علت سرعت جریان‌های زیرین و افقی آن بسیار کم و در حدود ۱۰ سانتی‌متر در ثانیه ‌است . این عامل در کنار شوری بیشتر آب به نسبت اقیانوس هند موجب پیدایش جریان آبی از این اقیانوس به خلیج فارس می شود که به موازات ساحل ایران و بر خلاف جهت حرکت ساعت است برعکس جریان زیرگذر آب به سبب ناهمواری های کف بستر ، جریان روگذر بصورت موج های پیاپی و شدید ، سطح خلیج را متلاطم می کند . منطقه خلیج فارس به لحاظ توپوگرافی به پهنه های بسیار مرتفع ، مرتفع ، تپه ماهوری ، کم ارتفاع و پَست تقسیم می شود که در این میان تراکنش واحدهای مرتفع و بسیار مرتفع عمدتاً در محدوده تقسیمات کشوری ایران قرار گرفته است . خلیج فارس بعنوان یکی از بزرگترین اِکوسیستم های آبی ، پناهگاه انواع موجودات دریایی مانند مرجان ها ، ماهی های تزئینی ، کوچک ماهی های خوراکی و غیرخوراکی ، میگو ، صدف ها ، حلزون ها ، نرم تنان ، شقایق های دریایی ، اسفنج های دریایی ، عروس های دریایی ، لاکپشت ها ، دلفین ها و کوسه ماهی هاست .

نتایج بررسی گونه شناسی جانوران آبزی که به تائید دپارتمان ماهی شناسی موزه تاریخ طبیعی کانادا نیز رسیده مؤید این نکته است که فهرست نهایی ماهیان خلیج فارس با احتساب تنگه هرمز و منطقه مرزی دریای عمان 709 گونه در قالب 157 خانواده است که بیشتر آنها بجز چند مورد که وارد آب های کارون ، بهمن شیر و اروند می شوند در آب های شور زندگی ، تخم ریزی و تولید مثل می کنند . از مهمترین انواع ماهی های تجاری این خلیج می توان به زُبیده ، حلوا سفید و سیاه ، قباد ، شیر ماهی ، شانَک ، سَنگسَر ، میش ماهی ، هامور ، سیکین ، کارفه ، طوطی ، شوریده ، خبور ، کفشک ، سرخو ، خابور و سبور اشاره کرد . پنج گونه از هشت گونه لاک پشت های موجود در جهان در آب های خلیج فارس و دریای عمان زندگی می کنند که در این میان دو گونه لاک پشت عقابی و لاک پشت سبز در سواحل جزایری چون هرمز ، هنگام ، لاوان ، کیش ، نَخیلو ، ام الگُرم ، شیدوَر ، لارک ، قشم ، فارور ، بنی فارور و مکان های کم عمق ساحلی سکونت دارند . گونه دیگری از آبزیان خلیج فارس دلفین های پورپویز ، بینی بطری ، گوژپشت و نهنگ های خاکستری هستند که از جمله پستانداران آبی به شمار می آیند . هفت گونه از کوسه ها نیز در این آب ها زندگی می کنند که از میان آنها می توان به کوسه ماهی درنده ، کوسه گربه ماهی ، نهنگ کوسه یا کوسه کر ، کوسه سر چکشی ، کوسه ماهی شکاری و کوسه ماهی گورخری اشاره نمود . در کنار بسترهای مرجانی عمده ترین گونه گیاهی خلیج فارس و سواحل آن محدود به گونه های گیاهی مانگرو می شود که شامل حّرا و چَندَل است و در محدوده ساحل سیریک و در منطقه حفاظت شده حّرا رودگز رشد می کنند . این پوشش گیاهی بی نیاز به آب شیرین رشد می کند و در طول میلیون ها سال با آب شور دریا و سواحل جزر و مدی سازگاری اعجاب انگیزی یافته است .

جنگل حرا

در دوران معاصر وجود منابع گسترده انرژی در این بخش از زمین به موقعیت استراتژیک این خلیج شاخص دیگری نیز افزوده است . وجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن در حدی می باشد که خلیج فارس را به « مخزن نفت جهان » تبدیل نموده است . تقریباً در حدود 30 درصد نفت جهان از این منطقه تأمین می شود که در کنار آن موقعیت خلیج فارس به عنوان مسیر انتقال نفت کشورهای ایران ، عراق ، کویت ، عربستان و امارات متحده عربی آن را به منطقه ای مهم و راهبردی تبدیل نموده است .

چاپ شده در شماره 87 مجله نرگسزار بهبهان - زمستان سال 1398

منبع : مجلات علمی و تلویزیون