همانطوریکه از مفهوم لغت درک می شود شهرسازی از قدیم به عنوان هنر ساختن ، دادن تعادل و تنظیم رشد و توسعه و تربیت یک شهر تعریف شده است .
شهرسازی به معنی مجموعه ای است از علم و هنر که فعالیت های انسانی یک اجتماع را نظم می دهد . شهرسازی نوعی انضباط است که مسائل اجتماعی ، انسانی و اقتصادی ملت ها را تنظیم و پیش بینی کرده بطور حقیقی و گویا مسائل شهرها و ده ها ( سرزمین ها ) و وسایل ارتباطی و عوامل مختلف زندگی یک اجتماع را طوری تنظیم می کند که هر فردی در جامعه و در نهایت اجتماع به بهترین وجه و بصورت فعال بتوانند زندگی کنند . شهرسازی از حد مسئله مهندسی و معماری جلوتر می رود بدون اینکه این دو عامل مهم را نادیده گیرد . شهرساز هماهنگ کننده ( Coordinator ) فعالیت های یک اجتماع است و نه تنها به یک رشته اختصاصی از علوم بلکه به مجموعه ای از علوم مختلف احتیاج دارد تا به کمک آنها مسائل زیادی را که در مقابل می باشد بررسی و برای آن راه حل بدست آورد و نه تنها یک هنر بلکه هنرهای مختلفی را لازم دارد تا بتواند به ایده های خود جامه ای زیبا پوشانده و یا تناسباتی عالی از اعمال موقتی انسان ها و قالبی پایدار و مداوم بوجود آورد .
شهرسازی جریان های مختلف علوم را جمع آوری ، تجزیه ، تحلیل و ترکیب کرده و بخاطر سود متعادل یک اجتماع آنها را بکار می برد ولی این بدان معنا نیست که شهرساز بایستی یک ( انسیکلوپدی جامع Encyclopedia ) باشد . او تنها باید یک انسان اختصاصی باشد که با شَمِ قوی بتواند به بهترین وجه و با تصویب بدون قید و شرط مردم مسائل مختلف اجتماع یک شهر را حل کرده ، برنامه ای در زمینه رشد و توسعه برای آتیه محدود آن تنظیم کند ، در این راه او به کارشناسان متعدد زیر احتیاج دارد :
جامعه شناس ، متخصص آمار ، حقوقدان ، مهندسین برق ، بهداشت ، ترافیک ، تکنولوژی صنعتی ، زمین شناس ، مهندس آبیاری ، هواشناسی، کشاورزی ، جنگلبان ، دامپروری ، متخصص شیلات ، امور توریستی ، متخصص هواپیمایی ، بندری ، مخابرات ، متخصص امور اداری و غیره .
طرح جامع ( Master Plan ) یک شهر و عوامل ترکیب کننده آن :
ترکیب یک طرح تنظیم کننده شهر بر اساس مسائل زنده و قابل لمس اجتماع آن شهر و بر اساس عواملی که بوسیله قوانین مربوط به زندگی یک اجتماع بوجود آمده است پایه گذاری می شود . این عوامل یا فاکتورها را می توان بطور خلاصه بنحو زیر در شش طبقه بزرگ دسته بندی کرد :
- عوامل طبیعی
- عوامل انسانی
- عوامل مربوط به آمار و ارقام
- عوامل اقتصادی
- عوامل مربوط به محیط زندگی
- عوامل مربوط به قوانین
در طرح جامع یا نقشه تنظیم کننده مسائل مختلف اجتماع یک شهر بر پایه بررسی و شناسایی دقیق وضع گذشته و موجود آن از نظر عوامل ذکر شده تجزیه و تحلیل دقیق هر یک از آنها بطور مجزا بلکه در حال ارتباط و تأثیر متقابل به یکدیگر ( یعنی درست به همان شکل که حقیقتاً وجود ندارد ) و ترکیب نتایج حاصله بررسی و چاره جویی می شوند . بر اساس این شناسایی و تجزیه و تحلیل ها ، راه حل هایی بصورت طرح جامع تنظیم کننده شهر حاوی پیشنهادات و اقدامات در زمینه های مسائل مختلف اجتماع یک شهر ارائه می گردد :
الف ) عوامل طبیعی :
- زمین : در این قسمت نوع زمین ، ترکیب خاک زمین ، معادن ، پستی و بلندی ، رودخانه ها ، ، توپوگرافی زمین ، شناخت آب های سطحی و عمقی ، درختان و گیاهان طبیعی مورد بررسی قرار می گیرد .
- شرایط جوی : این قسمت آب و هوا ، ریزش باران ، آفتاب گیری ، درجه حرارت هوا ، جهت باد ، فشار هوا و مقدار رطوبت را شامل می شود .
ب ) عوامل انسانی :
در این جهت از طریق جستجوی دقیق و جمع آوری و ترکیب آمار و ارقام مربوط به جنبه های فیزیکی ، اخلاقی و اجتماعی یک جامعه و مشخصات آن ( آداب و رسوم ، مذهب و قوانین اخلاقی ) و بطور خلاصه درجه تمدن یک جامعه مورد بررسی قرار می گیرد . به موازات و در رابطه خیلی نزدیک با این جنبه ها مباحثی هستند که طول و تجدید حیات یک جامعه را مشخص می نماید . این مباحث بطور کلی شامل سه قسمت عمده زیر هستند.
- تولد
- امراض
- مرگ
مسائل ازدواج ، خاندان و نحوه ترکیب آن در یک اجتماع از مسائل اساسی دیگر این مبحث هستند . در زمینه مسائل اجتماعی و اخلاقی یک جامعه مباحث دیگری منجمله مسئله تعلیم و تربیت ، کار و اشتغال به کار و بیکاری و جنایت مطالعه و بررسی می گردند .
- تولد : در این قسمت تعداد متولدین ( متولدین مرده و زنده ) کیفیت مسائل مربوط به متولدین ، میزان زایمان ها و نصاب آن در یک اجتماع شهری ، رابطه میزان متولدین نسبت به شغل پدرها و بالاخره تفکیک افراد از نظر جنسیت مورد بررسی قرار می گیرد .
- امراض : امراض مربوط به زندگی اجتماعی ، دسته بندی آنها ، نوع آنها ، علل بروز این گونه امراض در رابطه با جای گیری غلط قسمت های مختلف شهری ، کمبود هوا ، کمی فضای سبز و نحوه ساختمان های یک شهر مورد بررسی واقع می شود .
- مرگ : در این بحث عوامل نژادی بررسی و تحقیق درباره نوع و علل مرگ افراد در رابطه با تراکم جمعیت ، شرایط آب و هوا ، مسائل بهداشتی ، اجتماعی ، اخلاقی و اقتصادی ، ازدواج ، ازدواج های زودرس و تشکیل فامیل ها در اجتماع یک شهر بررسی می شوند .
ج ) عوامل آمار و ارقام
در این قسمت جستجو ، شناخت و ارزیابی عوامل کوچک برای فرم دادن به زندگی دسته جمعی ضروری است . جمع آوری و بررسی آمار و ارقام نسبت به مسائل زیر در یک اجتماع تعمیم داده می شوند .
جمعیت ، مسکن ، ترافیک
- جمعیت : آمار دموگرافی (Demographic ) ، عوامل تشکیل دهنده جمعیت ، پیش بینی افزایش طبیعی جمعیت ، افزایش غیرطبیعی جمعیت ، مهاجرت ، حرکات طبیعی جمعیت از نظر کمی و کیفی ، مرگ و میر و امراض ، ازدواج ها و خانواده ها ، تشخیص تمرکز و گستردگی جمعیت در نقاط مختلف شهر مورد مطالعه قرار می گیرند .
- مسکن : شناخت وضع موجود ساختمان ها ، ساختمان های مسکونی ، اداری تجاری ، صنعتی ، فرهنگی ، بهداشتی و غیره و تعیین ضریب تمرکز جمعیت ، ضریب تمرکز واحد مسکونی ، نحوه مشخصات گسترش زیربنای شهر ، شناخت نواحی جدید ساختمانی ، مقررات ساختمانی ، سیاست دولت در مسکن در این قسمت مورد بررسی واقع می شوند .
- ترافیک : بررسی طبیعت ترافیک و چگونگی جای گیری آن در شبکه شهر ، ترافیک از نظر کمی و کیفی جهت ، مبدأ و مقصد ، طبقه بندی ترافیک در رابطه با سایر عوامل شهر ، پیش بینی افزایش ترافیک و کیفیت آن در سال های آینده .
د ) عوامل اقتصادی :
مطالعه فعالیت های اقتصادی شهر در زمینه های مختلف تجاری ، صنعتی ، کشاورزی ، تحقیق و بررسی روابط اقتصادی بین سطوح در نظر گرفته شده برای هر یک از مقاصد فوق ، بررسی اقتصاد صنعتی و اقتصاد کشاورزی شهر در رابطه با اقتصاد منطقه ، طرح جامع به سرزمین هایی که یک شهر یا یک منطقه را تشکیل می دهند وظیفه خاصی را عطا می کند که متنوع و بر حسب درجه استفاده قیمت معینی را به زمین می دهد . طرح جامع قویاً بایستی بهای هر نوع زمین را در شروع و بعد از تهیه طرح در نظر داشته و متوجه باشد که قیمت ها را زیاد نوسان ندهد ، در نظر داشتن ارزش زمین های قابل ساخت ، بررسی و ارزیابی مالکیت زمین های خصوصی و دولتی و عام المنفعه ، ارزیابی مسئله افزایش قیمت ساختمان ها و اخذ حق مشرف ، بررسی مسئله خلع مالکیت پرداخت و غرامت ، نحوه تقسیم زمین ها و اثرات اقتصادی آن در شهر ، بررسی میزان و چگونگی زمین های دولتی در شهرها ، بررسی رابطه بین اجاره خانه ها و درآمد سرانه ، تشخیص و برآورد سرمایه گذاری ها و ایجاد مالکیت ها و صنایع و حرفه ها ، ارزیابی جنبه های اقتصادی طرح جامع ، برآورد هزینه اجرای طرح جامع با توجه به اینکه از تقسیم و اختصاص زمین ها به منظورهای مختلف حداکثر استفاده برده شود و در عین حال از حد تعیین شده برای منظورهای مختلف بخاطر استفاده بیشتر از زمین تجاوز نکند ، بررسی مسئله متوقف کردن پاره ای کارهای ساختمانی در شهرها ظرف زمان تهیه طرح جامع .
هـ ) عوامل مربوط به محیط :
شناخت و بررسی عادات و آداب و رسوم ، سُنت ها ، مذاهب ، فامیل در یک جامعه شهری ، ازدواج ، خانواده و استخوان بندی آن و سعی در حفظ اصول اجتماعی یک جامعه در تهیه و تنظیم طرح جامع . وقوف به سیاست دولت و تظاهرات مختلف آن در زمینه احداث مونومان ها ( بناها ) و میدان ها ، فرم های مربوط به آنها از جنبه مسلک و اعتقاد مذهبی ، بررسی هنرهای مردم شهر در زمینه های مختلف . سیستم ساختمان ها ، بلندی و حجم آنها نشان دهنده تمدن مردم یک جامعه هستند بنابراین بایستی مورد توجه قرار گیرد . بررسی و تشخیص مصالح ساختمان های محلی ، ساختمان های در عمق زمین ، ساختمان های بسیار بلند ( آسمانخراش ها ) بررسی مصالح مدرن ساختمان های در رابطه با تکنیک امروز .
و ) عوامل قوانین :
اجرای طرح جامع هر شهر احتیاج به قوانین شهرسازی دارد همچنین به یک سلسله قوانین و مقررات خاص ساختمانی مربوط به هر شهر نیازمند است . بطور کلی در سه مرحله بایستی طرح جامع را بوسیله قوانین شهرسازی به اجرا درآورد .
- تهیه خط مشی کلی برای اجرای طرح
- توسعه و بزرگ کردن پلان طرح
- تهیه پروژه اجرایی قطعی
قوانین شهرسازی مسائل مختلف زیر را محتوی و بصورت لایحه قانونی تنظیم می کند :
- قوانین مربوط به حدود طرح جامع بر روی زمین ها .
- قوانین مربوط به کمک به سرمایه های خصوصی برای اجرای طرح جامع .
- قوانین مربوط به خلع مالکیت ها وضع قوانین مشترک شهرسازی بین شهرها .
- تدوین قانون برای تجهیز کردن شهر سازان و متخصصین در زمینه های اقتصادی ، اجتماعی ، بهداشتی ، تشکیلاتی و سایر مسائلی که برای تهیه و اجرای طرح های جامع ضروری بنظر می رسند .
- وضع قوانین برای محفوظ نگه داشتن زمین ها برای مقاصد خاص عام المنفعه .
- وضع قوانین برای تعیین موانع مخصوص نسبت به زمین های خاص .
- وضع قوانین برای جلوگیری از افزایش قیمت زمین ها از جانب مالکان خصوصی .
- وضع قوانین برای دادن امکان مالی به شخصیت ها و مقامات مسئول محلی جهت اجرای طرح جامع .
- وضع قوانین برای محافظت و مصون داشتن زیبائی های طبیعی ، مناظر پانورامیک ( panoramic دورنمای وسیع ) ، مونومان های تاریخی و ساختمانی های دارای ارزش هنری .
- وضع قوانین برای محافظت مناطق سبز داخلی و حومه شهرها .
- وضع قوانین تشکیلاتی و تعیین کادرهای لازم برای اداره کردن قسمت های مختلف پیش بینی شده در طرح .
- وضع قوانین برای تنظیم تشکیلات برای شهرداری ها .
- وضع قوانین و مقررات ساختمانی یکسان برای سرزمین های دارای شرایط اقلیمی مشابه .
مکانیزم طرح جامع :
برای تهیه و اجرای طرح جامع ، مراحل زیر بایستی مورد توجه و بررسی قرار گیرند :
- تشخیص ضرورت تدوین طرح جامع برای یک شهر .
- فرم گیری و تهیه طرح جامع .
- تقدیم طرح به شورای اسلامی شهر و تصویب آن از جانب منابع صلاحیت دار و شورای اسلامی شهر .
- ارائه و قرار دادن طرح در دید مردم شهر و دریافت نظریات مردم و دخالت دادن موارد و نکات صحیح از پیشنهادات و نظریات مردم شهر .
- تقدیم طرح به شورای عالی شهرسازی ، تصویب از طرف شورا و یا امتناع از تصویب با دخالت دادن بعضی نکات .
- ارائه و قرار دادن مجدد طرح در دید مردم شهر ، دریافت مجدد نظرات مردم .
- تصویب قطعی از طرف مقامات مسئول ، تهیه پلان اجرائی .
در زمان تهیه و تصویب طرح در صورت ضرورت می توان بعضی از پروانه های ساختمانی را ملغی کرد .
محتوی طرح جامع یک شهر :
طرح جامع یا پلان اصلی تنظیم کننده عمومی یک شهر بطور کلی بایستی مجموعه سرزمین های واقع در محدوده شهر را در بر گیرد . این پلان بایستی ضرورتاً نشان دهنده مباحث زیر باشد .
- شبکه خطوط اصلی ارتباطات مانند جاده ها ، راه آهن ها و آنجا که لازم است خطوط قابل کشتیرانی که برای توسعه مراکز زندگی ایجاد می گردد و باید بصورتی باشد که خواسته های ترافیک ، بهداشت و حوائج ضروری زندگی مردم را اقناع کند .
- تقسیم بندی مناطق شهر با مطالعه و تعیین دقیق آن قسمت که برای توسعه شهر در آتیه در نظر گرفته شده و نشان دادن مشخصات و موانع قابل ملاحظه موجود در آن ها .
- مشخص کردن سطح در نظر گرفته شده برای مراکز استفاده عمومی و یا آنهایی که تحت استفاده بخصوص هستند.
- مشخص نمودن سطح در نظر گرفته شده برای ادارات دولتی ، شهرداری ها ، ساختمان های مدارس ، مساجد و ساختمان های مخصوص برای سرویس و تأسیساتی که بطور کلی در خدمت توده مردم شهر هستند .
چاپ شده در شماره 76 مجله نرگسزار بهبهان - زمستان سال 1395
منبع : سخنرانی اساتید دانشگاهی
